خمریه ابنفارضخمریه ابن‌فارض، قصیده‌ای عرفانی به عربی ، سرودۀ ابن‌فارض (۵۷۶ ـ۶۳۲)می باشد. فهرست مندرجات۲ - مهم ترین آثار ابن‌فارض ۲.۱ - محتوای دوقصیده ابن فارض ۳ - خمر در آثار عرفا وشعرا ۴ - معنای مدامه در قصیده ابن فارض ۵ - استفاده ابن فارض از زبان نمادین ۶ - جایگاه قصیده ابن فارض ۷ - شارحان خمریۀ ابن‌فارض ۸ - شرح جامی از مضامین عرفانی قصیده ابن فارض ۹ - منظور از هلال در شعر ابن فارض ۱۰ - منظور از بوی شراب در قصیده ابن فارض ۱۱ - دلالت خم شراب مهر شده ۱۲ - مراد از تصاعد شراب از میان خمها ۱۳ - تاثیر خمریه ابن فارض بر ادبیات فارسی ۱۴ - استفاده جامی در رباعیات و دیوان خود از خمریه ۱۵ - شروح عرفانی وادبی بر خمریه ابن فارض ۱۵.۱ - شرح همدانی بر خمریه ابن فارض ۱۵.۲ - شرح جامی بر خمریه ۱۵.۳ - شرح نابلسی بر دیوان ابن فارض ۱۶ - دیگر شروح خمریه ابن فارض ۱۷ - فهرست منابع ۱۸ - پانویس ۱۹ - منبع ۱ - تعداد ابیات ونام دیگرقصیده خمریهاین قصیده ۴۱ بیت است و به قصیدۀ میمیه نیز شهرت دارد. [۱]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق،ج۱، ص ۳۳، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
[۲]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص ۱۰۵، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
۲ - مهم ترین آثار ابنفارضاین اثر و قصیدۀ تائیه از مهم ترین آثار ابن‌فارض به شمار می‌آیند. ۲.۱ - محتوای دوقصیده ابن فارضوی در آنها به زبان رمزی از تجربیات عرفانی سخن گفته است. [۳]
زکی مبارک، التصوف‌الاسلامی فی الادب و الاخلاق، ج ۱، ص ۳۰۸ـ۳۰۹، ج ۱، مصر، ۱۳۵۷ ه /۱۹۳۷ م.
۳ - خمر در آثار عرفا وشعراعرفا و شعرا به دلیل مشابهتِ معرفت و محبت و عشق الاهی و فناء فی‌اللّه به شراب ( خمر ) و حالت سُکر ، با زبان نمادین و رمزگونه، از این الفاظ برای بیان منظور خود استفاده کرده‌اند. ۴ - معنای مدامه در قصیده ابن فارضازاینرو ابن‌فارض در قصیدۀ خمریه از محبت الاهی به «مُدامه» تعبیر کرده است. مدامه همان خمر است و از آن جهت که نوشنده بر نوشیدن آن مداومت می‌کند به آن مدامه می‌گویند. [۴]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص ۱۲۲ـ۱۲۳، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
[۵]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص۱۳۰، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
[۶]
عبدالغنی نابلسی و بورینی، کشف‌السر الغامض فی شرح دیوان ابن‌فارض، ج۲، ص ۱۷۴ـ ۱۷۵، چاپ سنگی.
[۷]
جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، ج۱، ص ۳، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵.
۵ - استفاده ابن فارض از زبان نمادینابنفارض، با زبانی نمادین، تعابیری چون صفا ، شفافیت ، نورانیت ، بوی‌خوش، خفا ، تصاعد و قِدَم (سکر پیش از آفرینش تاک) را از ویژگیهای شراب محبت الاهی، و مست شدن پیش از نوشیدن، فرح‌زایی ، حُسن خلق ، حُسن سخن ، شفابخش ی، حیات‌بخش ی و هدایتگری را از نتایج و آثار آن برشمرده و نوشیدن آن را نه تنها گناه ندانسته بلکه اِعراض از آن را گناه و موجب تضییع عمر انگاشته است. [۸]
ابن‌فارض، دیوان، ج۱، ص ۸۲ ـ۸۳، چاپ محمود توفیق، مصر.
ویژگیها و آثاری که برای شراب و سکر در اشعار صوفیانۀ ابن‌فارض و دیگران در دوره اسلامی بیان شده، پیش از آن، در اشعار دوران جاهلی ، اما در معنای ظاهری آنها، رواج داشته است. [۹]
ابن‌اسحاق ابراهیم (رفیق ندیم)، قطب‌السرور فی اوصاف‌الخمور،ج۱، ص۱۹ ، تحقیق احمد جندی.
[۱۰]
ابن‌اسحاق ابراهیم (رفیق ندیم)، قطب‌السرور فی اوصاف‌الخمور، ج۱، ص ۵۷۴-۵۷۶،تحقیق احمد جندی.
[۱۱]
ابن‌اسحاق ابراهیم (رفیق ندیم)،قطب‌السرور فی اوصاف‌الخمور، ج۱، ص۵۲۳، تحقیق احمد جندی.
. [۱۲]
جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، ج۱، ص ۴۲ـ۴۳، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵.
[۱۳]
جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵.
۶ - جایگاه قصیده ابن فارضبا وجود فترت ادبی در دورۀ ابن‌فارض، شعر او از جایگاه رفیعی برخوردار بوده و خمریۀ ابن‌فارض سبب غنای ادب عربی در ساحت ادبیات رمزی گشته است. [۱۴]
عمر فروخ، تاریخ الادب‌العربی، ج ۳، ص ۴۳۲، ج ۳، بیروت، ۱۹۷۹.
[۱۵]
جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، ج۱، ص۲۴۰ـ۲۴۱، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵.
۷ - شارحان خمریۀ ابنفارضشارحان خمریۀ ابن‌فارض برخی از مضامین عرفانی آن را چون رمز شراب، سُکر، درخت انگور ، جام ، ساقی و خم شراب رمزگشایی و شرح کرده‌اند. ۸ - شرح جامی از مضامین عرفانی قصیده ابن فارضجامی [۱۶]
جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، ج۱، ص ۱۳۲، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵.
منظور از شُرب مدامه را تحقق صفت محبت در عالم ارواح ، و مراد از سُکر را حیرت ارواح کُمَّل از مشاهدۀ جمال و جلال حق دانسته است. [۱۷]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، ص ۴۷ـ ۴۸،تهران، ۱۳۶۲.
وی مضمون «ما قبل از آفرینش تاک مست شدیم» [۱۸]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
را به این معنا تأویل کرده است که ارواح کاملان قبل از تعلق به بدن ، با مشاهدۀ جمال و جلال حق، محّب او شدند.همچنین به نظر جامی [۱۹]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.ج۱، ص ۱۳۶ـ ۱۳۸
[۲۰]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
جام شراب چون گرد و به شکل دایره است به ماهِ تمام (بدر) تشبیه شده است واز حیث مدامه در صفا و نورانیت به خورشید .در واقع، خورشید و ماهِ تمام، به‌ترتیب، استعاره از ذات احدیت و حقیقت محمدیه است. [۲۱]
عبدالغنی نابلسی، الصوفیه فی شعر ابی‌الفارض، ج ۲، ص ۱۷۵، تحقیق حامد الحاج عبود ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
۹ - منظور از هلال در شعر ابن فارضهمچنین در بارۀ هلال در شعر ابن‌فارض تفسیرهای گوناگونی شده است. سیدعلی همدانی [۲۲]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، ج۱، ص ۵۲،به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
آن را حکایت از ساقی و استعاره از امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام دانسته که ساقی شرابِ محبتِ ذوالجلال است و گفته است که نسبت علی علیه‌السلام به پیامبر همانند نسبت هلال ماه به ماهِ تمام است؛ اما جامی، [۲۳]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، ، ج۱، ص ۱۳۷ـ ۱۳۸به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
هلال را انگشتان ساقی و آن را استعاره از اسما و صفات ربوبی تلقی کرده و چرخیدن جام در دست ساقی را استعاره از تدبیر عالم از طریق اسما و صفات حق دانسته است [۲۴]
عبدالغنی نابلسی، الصوفیه فی شعر ابی‌الفارض، ج ۲، ص ۱۷۶، تحقیق حامد الحاج عبود ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
.۱۰ - منظور از بوی شراب در قصیده ابن فارضاز دیگر مضامین عرفانی این قصیده اشاره به بوی شراب است که به نظر شارحان از «محبتِ آثاری» و رسیدن از طریق آن به محبت ذاتی حکایت می‌کند. [۲۵]
سید علی همدانی،مشارب الاذواق ج۱، ص ۵۴ ـ۵۵، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
[۲۶]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص ۱۳۹ـ۱۴۰، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
۱۱ - دلالت خم شراب مهر شدهخُم شرابِ مُهر شده نیز به مرشدان کامل دلالت دارد که برای بهره‌مند شدن از هدایت و تعالیم و فیض ایشان، باید با رعایت اصول شرع و تقوا ، مُهرِ موانع را از دهان آنان برداشت. [۲۷]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، ج۱، ص ۷۱ـ۷۲، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
۱۲ - مراد از تصاعد شراب از میان خمهاهمچنین مراد از تصاعدِ (بالا رفتنِ) شراب از میان خمها رسیدن نفوس کامل اولیای خدا به مقام فنا (در محبت ) است، بدین معنی که عارف محب، محبت و دیگر کمالات وجود (مانند علم و حیات و اراده) را به مقر اصلی و مستقر اولی آن، که حضرت احدیتِ جمع است برمی‌گرداند و هیچ‌یک از آنها را به خود یا دیگر مظاهر جزئی و مقید نسبت نمی‌دهد.نیز ممکن است منظور این باشد که با صعود نفوس کاملان از عالم سفلا، به تبعیت صعود صفات کمال ، دیگر کسی نظیر آنان پیدا نمی‌شود. [۲۸]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص ۱۴۷ـ۱۴۹، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
به‌گزارش جامی [۲۹]
جامی، لوامع و لوایح، ج۱، ص ۱۴۹، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰.
برخی معنای اخیر را انکار ولایت تلقی کرده‌اند؛ اما، همدانی [۳۰]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق، ج۱، ص ۵۷ ـ ۵۸، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
و جامی، [۳۱]
سید علی همدانی، مشارب الاذواق،، ج۱، ص ٰ۱۴۹، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
با رد چنین گمانی، منظور ابن‌فارض را نیافتن کاملان و عدم ظهور کمالات مذکور دانسته‌اند نه نفی ولایت ، و نابلسی [۳۲]
عبدالغنی نابلسی، الصوفیه فی شعر ابی‌الفارض، ج ۲، ص ۱۷۷، تحقیق حامد الحاج عبود ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸.
علت بروز چنین امری را رغبت و اقبال به دنیا و شهوات آن و کوتاهی در امور معنوی و روحانی برشمرده است.۱۳ - تاثیر خمریه ابن فارض بر ادبیات فارسیخمریۀ ابن‌فارض از قصاید تأثیرگذار بر ادبیات فارسی به شمار می‌آید، [۳۳]
رینولد ا نیکلسون، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ج۱، ص ۱۳۵، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۷۴.
چنانکه می‌توان بسیاری از مضامین خمریۀ ابن‌فارض را در اشعار فارسی بازیافت؛ از جمله در اشعار عطار ، [۳۴]
عطار، دیوان اشعار،بیت ۳، ج۱، ص ۳۸، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران، ۱۳۶۶.
مولوی ، [۳۵]
، مثنوی معنوی، دفتر دوم، تصحیح و ترجمه رینولد الین نیکلسون،مولوی، ج۱، ص ۲۲، بیت ۱۸۰ انتشارات سعاد، تهران، ۱۳۸۱.
سعدی [۳۶]
سعدی،کلیات،ج۱، ص ۶۰۶، بیت ۱، چاپ محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۶۳.
و حافظ [۳۷]
حافظ، دیوان ،ج ۱، غزل ۲۵۹، بیت ۷، به اهتمام پرویز نائل خانلری، تهران، ۱۳۶۶.
[۳۸]
حافظ، دیوان،ج ۱، غزل ۳۰۶، بیت ۵، به اهتمام پرویز نائل خانلری، تهران، ۱۳۶۶.
ابیاتی با مضامین مشابه مطلع خمریه [۳۹]
سید علی همدانی،مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲.
وجود دارد.۱۴ - استفاده جامی در رباعیات و دیوان خود از خمریهجامی، علاوه بر شرح خمریۀ فارضیه، آن را در قالب رباعی به فارسی برگردانده و در دیوان‌خود نیز از ابیات نظیر خمریه بهره برده است [۴۰]
جامی، تائیة عبدالرحمان جامی، به انضمام شرح محمود قیصری، ج ۱، ص ۶۵۶، غزل ۷۱۹، بیت ۱، به اهتمام صادق خورشا، تهران، ۱۳۷۸.
[۴۱]
جامی، تائیة عبدالرحمان جامی، به انضمام شرح محمود قیصری، ج ۱، ص ۶۴۴، غزل ۷۰۲، بیت ۵، به اهتمام صادق خورشا، تهران، ۱۳۷۸.
[۴۲]
جامی، تائیة عبدالرحمان جامی، به انضمام شرح محمود قیصری،ص ۱۴ـ۱۶، به اهتمام صادق خورشا، تهران، ۱۳۷۸.
۱۵ - شروح عرفانی وادبی بر خمریه ابن فارضاشعار عرفانی ابن‌فارض، به ویژه قصیدۀ میمیۀ خمریۀ وی، از دیرباز مورد توجه عرفا و اصحاب ذوق بوده است، چنانکه شروح عرفانی و ادبی متعددی به فارسی و عربی و ترکی بر آن نوشته‌اند.از مهم‌ترین شروحی که با تکیه بر مفاهیم عرفانی بر آن نوشته شده، شرح سیدعلی همدانی (متوفی ۷۸۶)، نورالدین عبدالرحمان جامی (متوفی ۸۹۸) و عبدالغنی نابلسی (متوفی ۱۱۴۲) است. ۱۵.۱ - شرح همدانی بر خمریه ابن فارضشرح همدانی با عنوان مشارب الاذواق ، شامل شرح ۳۲ بیت از ۴۱ بیت خمریه و به زبان فارسی است.این اثر به کوشش محمد خواجوی در ۱۳۶۲ ش در تهران چاپ شده است. ۱۵.۲ - شرح جامی بر خمریهشرح جامی با عنوان لوامع شرح ۳۳ بیت از خمریه به فارسی است.جامی هر بخش از گفتار خود را با عبارت «لامعه» آغاز کرده است. وی در شرح خمریه از شرح همدانی غافل نبوده است. [۴۳]
احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج ۳، ص ۱۹۲۱، ج ۳، اسلام‌آباد، ۱۳۶۳.
ایرج افشار این اثر جامی را، با عنوان لوامع و لوایح به همراه دو اثر دیگر وی در ۱۳۶۰ ش در تهران چاپ کرده است.۱۵.۳ - شرح نابلسی بر دیوان ابن فارضشرح صوفیانۀ نابلسی بر دیوان ابن‌فارض مشتمل بر شرح خمریه در ۱۳۹۲/ ۱۹۷۲ با عنوان کشف‌السر الغامض فی شرح دیوان ابن‌فارض در قاهره و در ۱۴۰۸/۱۹۸۸ با عنوان الصوفیه فی شعر ابن‌فارض در بیروت منتشر شده است. رشید بن‌غالب این شرح را قبلاً به همراه شرح ظاهری، با تکیه بر توضیح الفاظ و ساختار ادبی، تألیف حسن بورینی (متوفی ۱۰۲۴) در ۱۲۷۹ چاپ سنگی کرده بود. ۱۶ - دیگر شروح خمریه ابن فارضاز دیگر شروح خمریه عبارت است از: شرح عزالدین محمود کاشی (متوفی ۷۳۵)، داوود قیصری (متوفی ۷۵۱)، صُنعُ اللّه‌بن شجاع کرمانی ( قرن نهم) به فارسی، حکیم‌الدین ادریس‌بن مولانا حسام‌الدین بدلیسی (متوفی ۹۲۶)، احمدبن سلیمان‌بن کمال پاشا (متوفی ۹۴۰)، محمدبن غَمْری بسط مرصفی ( متوفی ۹۶۶)، علاءالدین‌بن صدقه شامی (متوفی ۹۷۵)، مولی علمشاه عبدالرحمان‌بن صاچْلی (متوفی ۹۸۷)، اسماعیل‌بن احمد انقروی (متوفی ۱۰۲۴)، قاضی صنع‌اللّه‌بن ابراهیم (متوفی بعد از ۱۰۵۰)، عبدالتواب سُکَّری قُوصی شافعی ، حسین‌بن احمدفتی صوفی تبریز ی با عنوان محبت‌الهیه، محمدباقربن محمد کرهرودی سلطان‌آبادی (متوفی ۱۳۱۵) و محمدبن ناصر حسینی گیلانی . صلاحی عبداللّه افندی (متوفی ۱۱۷۲) نیز، بر پایۀ لوامع جامی ، خمریۀ ابن‌فارض را به ترکی برگردانده است [۴۴]
حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۲، ص ۱۳۳۸، ج ۲، تهران ۱۹۶۷/۱۳۸۷.
[۴۵]
اسماعیل پاشابن محمدامین‌بن میرسلیم، هدیه‌العارفین، ج۱، ص ۶۱۳، فی‌الذیل علی کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۱، بیروت، ۱۹۴۵.
[۴۶]
اسماعیل پاشابن محمدامین‌بن میرسلیم، هدیه‌العارفین، ج۲، ص۲۳۰، فی‌الذیل علی کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۱، بیروت، ۱۹۴۵.
همچنین از خمریۀ ابن‌فارض دو تخمیس، یکی از عبدالقادربن محمود قادری و دیگری از محمدرضا نحوی ، برجای‌مانده است [۴۷]
آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج ۴، ص ۱۰.
________________________________________ ۱۷ - فهرست منابع(۱) ابن‌فارض، دیوان، چاپ محمود توفیق، مصر. (۲) آقابزرگ تهرانی، الذریعه. (۳) اسماعیل پاشابن محمدامین‌بن میرسلیم، هدیه‌العارفین، فی‌الذیل علی کشف‌الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، ج ۱، بیروت، ۱۹۴۵. (۴) جامی، دیوان اشعار، مقدمه و تصحیح اعلاخان افصح‌زاد، تهران، ۱۳۷۸. (۵) جامی، لوامع و لوایح، چاپ ایرج افشار، تهران، ۱۳۶۰. (۶) جامی، تائیة عبدالرحمان جامی، به انضمام شرح محمود قیصری، به اهتمام صادق خورشا، تهران، ۱۳۷۸. (۷) جمیل سعید، تطورالخمریات فی‌الشعرالعربی من‌الجاهلیه ال ابونراس، با مقدمۀ احمد امین، قاهره، ۱۹۴۵. (۸) حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، ج ۲، تهران ۱۹۶۷/۱۳۸۷. (۹) حافظ، دیوان، به اهتمام پرویز نائل خانلری، تهران، ۱۳۶۶. (۱۰) ابن‌اسحاق ابراهیم (رفیق ندیم)، قطب‌السرور فی اوصاف‌الخمور، تحقیق احمد جندی، بی‌جا. (۱۱) زکی مبارک، التصوف‌الاسلامی فی الادب و الاخلاق، ج ۱، مصر، ۱۳۵۷ ه /۱۹۳۷ م. (۱۲) سعدی، کلیات، چاپ محمدعلی فروغی، تهران، ۱۳۶۳. (۱۳) عطار، دیوان اشعار، به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران، ۱۳۶۶. (۱۴) عمر فروخ، تاریخ الادب‌العربی، ج ۳، بیروت، ۱۹۷۹. (۱۵) عمررضا کحاله، معجم‌المؤلفین، ج ۹، بیروت. (۱۶) احمد منزوی، فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج ۳، اسلام‌آباد، ۱۳۶۳. (۱۷) مولوی، مثنوی معنوی، دفتر دوم، تصحیح و ترجمه رینولد الین نیکلسون، انتشارات سعاد، تهران، ۱۳۸۱. (۱۸) عبدالغنی نابلسی و بورینی، کشف‌السر الغامض فی شرح دیوان ابن‌فارض، چاپ سنگی. (۱۹) عبدالغنی نابلسی، الصوفیه فی شعر ابی‌الفارض، تحقیق حامد الحاج عبود ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸. (۲۰) رینولد ا نیکلسون، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، ۱۳۷۴. (۲۱) سید علی همدانی، مشارب الاذواق، به اهتمام محمد خواجوی، تهران، ۱۳۶۲. ۱۸ - پانویس
۱۹ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «خمریه ابن‌فارض »، شماره ۵۰۶۴. رده‌های این صفحه : شعر | قصیده های عربی
|